Հունաստանը և Թուրքիան թեև սահմանակից հարևաններ ու ռազմական դաշնակիցներ ՆԱՏՕ-ում, բայց այս երկու երկրների պատմաքաղաքական հարաբերությունները բնավ էլ հարթ չեն։Երկու երկրները երբեմն հասնում են պատերազմի շեմին, երբեմն փորձում երկխոսության միջոցով գտնել փոխընդունելի լուծումներ։
Ի՞նչ փուլում են գտնվում Հունաստան-Թուրքիա հարաբերություններն այսօր, ինչպիսի՞ հեռանկարներ են սպասվում։ Այս և մի շարք այլ հարցերի պատասխանները թուրքագետ Գևորգ Կալլոշյանի հետ զրույցում փորձել է պարզել փորձել է Հայ-ռուսական համալասարանի Լրագրության ֆակուլտետի ուսանողուհի Կրիստինա Հարությունյանը։
– Երկու ժողովուրդները միմյանց ինչպե՞ս են վերաբերվում, հանրային ընկալումները իրար հանդեպ ինչպիսի՞ն են։
– Հունական և թուրքական հասարակությունների փոխադարձ ընկալումները բազմաշերտ են և հակասական: Պատմական անցյալի ազդեցությունը շարունակում է նշանակալի դեր խաղալ: Շատ հույների համար դեռևս կենդանի են Օսմանյան տիրապետության, փոքրասիական աղետի և Կիպրոսի ճգնաժամի հիշողությունները: Թուրքերի համար նույնպես կարևոր են անկախության պատերազմի և հետագա հունա-թուրքական հակամարտությունների հիշողությունները: Լարվածության վառ օրինակ է «Մի գիշեր հանկարծ կարող ենք գալ» (թուրքերեն՝ Bir gece ansızın gelebiliriz) արտահայտության շուրջ ստեղծված իրավիճակը: Այս արտահայտությունը, որը սկզբնապես վերագրվում է Աթաթուրքին՝ կապված 1922թ. թուրքական անկախության պատերազմի հետ, վերջին տարիներին վերածվել է սպառնալիքի խորհրդանիշի:
2022թ. Թուրքիայի նախագահ Էրդողանը կիրառեց այն Հունաստանի նկատմամբ՝ սրելով դիվանագիտական լարվածությունը: Արտահայտությունը դարձավ թուրքական հանրային ոլորտում տարածված կարգախոս և սոցիալական ցանցերում հաճախ օգտագործվող հեշթեգ: Հույների պատասխանը եղավ բազմաշերտ. պաշտոնական Աթենքը դիմեց միջազգային կառույցներին՝ մեղադրելով Թուրքիային սպառնալիքների մեջ, իսկ հունական սոցիալական ցանցերում տարածում գտավ «Molon labe» (Եկեք և վերցրեք) պատասխանը, որը վերագրվում է սպարտացի թագավոր Լեոնիդասին՝ պարսիկների դեմ պատերազմի ժամանակ:
Հունական մամուլում և հասարակական քննարկումներում այս արտահայտությունը դիտարկվեց որպես թուրքական ագրեսիվ մտադրությունների հաստատում: Կրթական համակարգերն ու դասագրքերը հաճախ ներկայացնում են հարևան երկիրը որպես «պատմական թշնամի», ինչը նպաստում է բացասական կարծրատիպերի վերարտադրմանը: Ավանդական զանգվածային լրատվամիջոցներում նույնպես երբեմն գերակշռում է բացասական լուսաբանումը:
Միևնույն ժամանակ, արվեստի, մշակույթի և զբոսաշրջության ոլորտներում առկա է փոխադարձ հետաքրքրություն: Թուրքական սերիալները մեծ հանրաճանաչություն ունեն Հունաստանում, իսկ հույն զբոսաշրջիկների թիվը Թուրքիայում շարունակաբար աճում է: Հանրային կարծիքի հարցումները ցույց են տալիս, որ երիտասարդ սերունդն ավելի բաց է երկխոսության և համագործակցության առաջ: Սոցիալական ցանցերը և անմիջական շփումները օգնում են հաղթահարել պատմական թշնամանքը: Բնական աղետների և արտակարգ իրավիճակների ժամանակ երկու ժողովուրդների միջև հաճախ դրսևորվում է համերաշխություն, ինչպես դա տեղի ունեցավ 1999թ. երկրաշարժերի ժամանակ:
– Ինչպե՞ս եք գնահատում հունա-թուրքական հարաբերությունների ներկա վիճակը, հատկապես դիվանագիտական ոլորտում համագործակցության առումով։
– Հույն-թուրքական հարաբերությունների ներկա վիճակը բարդ է և հակասական: Երկու երկրները, լինելով ՆԱՏՕ-ի անդամներ, ստիպված են համագործակցել որոշ հարցերում, սակայն նրանց միջև կան բազմաթիվ պատմական և տարածքային հակասություններ: Վերջին տարիներին հարաբերությունները բնութագրվում են լարվածության և մերձեցման փուլերի հերթագայմամբ: Էգեյան ծովի սահմանների, Կիպրոսի հարցի, ջրային տարածքների և օդային տարածքի շուրջ վեճերը շարունակում են մնալ որպես հիմնական խնդիրներ: Դիվանագիտական համագործակցությունը հիմնականում տեղի է ունենում տնտեսական, միգրացիոն և անվտանգության հարցերում:
Երկու երկրները պարբերաբար բարձր մակարդակի հանդիպումներ են անցկացնում՝ փորձելով կարգավորել լարվածությունը: Միևնույն ժամանակ, Արևելյան Միջերկրականում էներգետիկ ռեսուրսների հայտնաբերումը նոր մարտահրավերներ է ստեղծել հարաբերություններում: Չնայած այս ամենին՝ վերջին շրջանում Հունաստանի և Թուրքիայի միջև դիվանագիտական հարաբերություններում նկատվում է որոշակի բարելավում։ Հունաստանի արտաքին գործերի նախարարի հայտարարության համաձայն՝ երկու երկրների հարաբերությունները վերջին շրջանում բարելավվել են։ Բացի այդ 2023-ի հոկտեմբերին հաղորդվել է, որ Հունաստանի և Թուրքիայի միջև բանակցությունները կենտրոնացած են քաղաքական երկխոսության և վստահության ամրապնդման միջոցների վրա ռազմական մակարդակով։ Այս նախաձեռնությունների արդյունքները նախատեսվում էր ներկայացնել թուրք-հունական բարձր մակարդակի համագործակցության խորհրդի նիստում, որը նախատեսված էր 2023 թվականի դեկտեմբերի 7-ին Սալոնիկում։ Հիշյալ զարգացումները վկայում են երկու երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերությունների բարելավման և համագործակցության ամրապնդման ուղղությամբ գործադրվող ջանքերի մասին։
– Վերջին տարիներին Արևելյան Միջերկրականում տարածքային վեճերի շուրջ լարվածություն է նկատվում: Ինչպե՞ս կարող են Հունաստանն ու Թուրքիան շարժվել դեպի այդ տարաձայնությունները խաղաղ ճանապարհով լուծելու ուղղությամբ։
– Միջերկրական ծովի արևելյան ափերում Հունաստանի և Թուրքիայի միջև տարածքային հակասությունները վերջին տարիներին առաջացրել են լարվածություն: Առանձնապես սրվել են ծովային սահմանների, էներգետիկ պաշարների օգտագործման և ռազմական ակտիվության հետ կապված խնդիրները: Այնուամենայնիվ, հակամարտության խաղաղ հանգուցալուծման համար առկա են մի շարք հնարավորություններ: Առանց նախնական պայմանների բանակցելու և երկխոսելու շարունակությունը պետք է լինի երկու երկրների առաջնահերթությունը: Չեզոք հարթակի ձևավորմանը կարող է նպաստել միջնորդների՝ ԵՄ-ի, ՆԱՏՕ-ի և ՄԱԿ-ի ներգրավումը: Բանակցությունների անարդյունավետության դեպքում անհրաժեշտ կլինի լուծումներ փնտրել միջազգային իրավունքի, մասնավորապես՝ ՄԱԿ-ի Ծովային իրավունքի կոնվենցիայի շրջանակներում կամ դիմել միջազգային արբիտրաժի:
Լարվածության մեղմացման համար հարկավոր է բացառել վիճելի տարածքներում սադրող գործողությունները, հատկապես՝ ռազմածովային զորավարժությունները: Միաժամանակ պետք է հիմնել երկկողմ ռազմական հաղորդակցության ուղիներ՝ թյուրըմբռնումներից և իրավիճակի սրումից խուսափելու նպատակով: Իրավիճակի բարելավմանը կնպաստի նաև տնտեսական և էներգետիկ ոլորտներում համատեղ ջանքերը: Դրանք կարող են ներառել բնական գազի որոնողական աշխատանքները և էներգետիկ ենթակառուցվածքների համատեղ շահագործում: Եվրամիությունը կարող է նպաստել բազմակողմ ձևաչափերի ստեղծմանը՝ ընդհանուր շահերի շուրջ համագործակցության խթանման համար: Նմանատիպ ռազմավարական մոտեցումների իրականացումը կօգնի թուլացնել լարվածությունը և հասնել փոխշահավետ համաձայնութան՝ ապահովելով Արևելյան Միջերկրականի անվտանգությունը:
– Երկու երկրները, լինելով ՆԱՏՕ-ական դաշնակիցներ, ինչո՞ւ չեն կարողանում բարիդրացիական կապեր հաստատել, այլ երբեմն հասնում են անգամ ռազմական սրացումների վտանգին:
– Հունաստանի և Թուրքիայի՝ որպես ՆԱՏՕ դաշնակիցների միջև բարիդրացիական հարաբերությունների հաստատման խոչընդոտները բազմաթիվ են և բարդ: Նախևառաջ, պատմական հակամարտությունները և խորը արմատացած փոխադարձ անվստահությունը խաղում են վճռորոշ դեր: Օսմանյան կայսրության դարավոր տիրապետությունը Հունաստանի նկատմամբ, բնակչության հարկադիր տեղահանությունները, կոտորածները և 1974թ. Կիպրոսի ճգնաժամը ստեղծել են հիշողությունների ծանր ժառանգություն: Տարածքային վեճերը շարունակում են սրել հարաբերությունները: Էգեյան ծովում կղզիների նկատմամբ ինքնիշխանության, տարածքային ջրերի սահմանների, մայրցամաքային շելֆի և օդային տարածքի շուրջ վեճերը մնում են չլուծված: Կիպրոսի հարցը շարունակում է լինել առանցքային խնդիր: Կղզու հյուսիսային մասի թուրքական օկուպացիան և միակողմանի հռչակված Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետության ճանաչումը Թուրքիայի կողմից մշտական լարվածության աղբյուր է: Էներգետիկ ռեսուրսների համար մրցակցությունը, հատկապես Արևելյան Միջերկրականում հայտնաբերված բնական գազի պաշարների համար, ավելացրել է տարածաշրջանային լարվածությունը:
Ներքաղաքական գործոնները նույնպես կարևոր դեր են խաղում: Երկու երկրներում էլ ազգայնական տրամադրությունները երբեմն օգտագործվում են քաղաքական նպատակներով, իսկ կոշտ դիրքորոշումը հարևանի նկատմամբ դիտվում է որպես քաղաքական առավելություն: ՆԱՏՕ-ն, որպես ռազմական դաշինք, ստեղծված է արտաքին սպառնալիքներին դիմակայելու համար և չունի արդյունավետ մեխանիզմներ անդամ պետությունների միջև առկա վեճերը լուծելու համար: Հյուսիսատլանտյան դաշինքը հաճախ խուսափում է կողմերից մեկին սատարելուց, ինչը թույլ է տալիս հակամարտությանը շարունակմանը։ Այս բոլոր գործոնները միասին ստեղծում են բարդ իրավիճակ, որտեղ նույնիսկ ՆԱՏՕ-ի անդամակցությունը չի կարող հաղթահարել երկարատև հակամարտության պատմական ուժը:
Հետևեք մեզ տելեգրամում
