Հայոց ցեղասպանությունը՝ լուսանկարների լեզվով

Լուսանկարում դեպի Միջագետք Էրզրումի հայերի բռնագաղթի մի դրվագ է արձանագրված Սուշեհիր գյուղաքաղաքի մոտ: Լուսանկարիչը ավստրիացի կենսաբան Վիկտոր Փիչմանն է (1881-1956 թթ.): Գերմանական կառավարության հանձնարարականով նա 1914 թվականից սկսած մինչև Առաջին աշխարհամարտի ավարտը Էրզրումում կազմակերպում է թուրքական լեռնահրաձգային զորամասեր, միաժամանակ գերմանական Գլխավոր շտաբի համար քարտեզագրում է Մերձավոր Արևելքում տեղի ունեցող ռազմական գործողությունները: Ճամփորդելով և հավաքչական աշխատանքներ կատարելով Արևմտյան Հայաստանի տարածքում` նրան հաջողվում է լուսանկարել հայերի բռնագաղթի տեսարանները:

Լուսանկարում 1918 թվականին անապատներից հավաքված և Երուսաղեմ տարված հայ որբեր են: Ցնցոտիավոր, բոկոտն և ճաղատ գլուխներով այս տղա երեխաները տարբեր տարիքային խմբերի են: Նրանց մեծ մասը հայերեն չէր խոսում և կորցրել էր իր ազգային ինքնությունը: Որոշ ժամանակ պահանջվեց նրանց վերստին դեպի հայություն դարձի բերելու համար:

Լուսանկարում իսլամական գերությունից փրկված հայ աղջիկներ են, որոնք ցուցադրում են «Սուգի քույրեր ենք մենք» գրությամբ ժապավենը:

Ռուսական «Искры» պարբերականի 1915 թ. հոկտեմբերի 18-ի համարում տպագրված՝ կոտորածների զոհ դարձած հայ կանանց ու երեխաների երեք լուսանկարներից այս մեկը ներկայացնում է մի դրվագ հայերի ցեղասպանությունից:

Նահատակված կնոջ դիակի կողքին դատարկ սայլեր են. երիտթուրքերի կառավարության հրամանի համաձայն՝ բռնագաղթյալ հայերի այս քարավանը շարժվում էր դեպի աքսորավայր` Միջագետքի անապատներ:

1916 թ. հուլիսի 25-ին լոնդոնյան «The Times. History and Encyclopedia of the War» շաբաթաթերթում տպագրված այս լուսանկարում մուսալեռցիներն են՝ հավաքված Պորտ Սաիդի վրանաքաղաքում, կարմիր խաչով փրկության դրոշը բռնած: Այս դրոշն էր գրավել ֆրանսիացի նավաստիների ուշադրությունը, և հենց նրանք էլ օգնության հասան լեռան վրա շրջափակված հայերին:

Լուսանկարում հայ որբուկների շարքն է. նրանցից յուրաքանչյուրի ձեռքին իր օրապահիկ հացն է:

Լուսանկարի հեղինակը Կարեն Եփփեի լեհ աշխատակից Լեոպոլդ Կաշչիկն է: Վերջինս Եփփեի հանձնարարությամբ լուսանկարում էր Հալեպի հայկական գաղթակայանը:

Լուսանկարում անապատից գտված փոքրիկ հայ տղա է: Նա, զրկված լինելով խնամքից և տարրական կենցաղային պայմաններից, շուրջ երկու տարի ապրել է մարդկանցից հեռու՝ սնվելով միայն արմտիքով, խոտով և զանազան բույսերով: Նրան գտնելու պահին երեխան լիովին վայրենացած է եղել, ինչն ակնհայտ է նրա հայացքից և կեցվածքից: Լուսանկարներն արվել են Հալեպում 1920-21 թթ. Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույցի աշխատակցուհի Հելեն Մարի Ջերարդի կողմից, ով հետագայում խնամել է այդ մանուկին:

Լուսանկարում իր ընտանիքի բոլոր անդամներին կորցրած վանեցի հայ կին է` Մայր Աթոռի մերձակա անտառում: Զոհերի մարմինները սպիտակ սավաններով փաթաթվում էին՝ տիֆի համաճարակի հետագա տարածումը կանխելու համար:

Լուսանկարն արվել է գերմանացի սպաների կողմից 1915/1916 թվականին: Այդ մասին է վկայում լուսանկարի դարձերեսին գերմաներեն մեքենագիր մակագրությունը՝ «Հայկական ճամբարը Ռաքքայում»:

Այստեղ հստակ երևում է հայ բռնագաղթյալների օրհասական վիճակը. կիզիչ արևի տակ իրենց վերջին ճիգերն ու հնարավորությունները գործադրելով՝ հայ գաղթականները փուռ են պատրաստել՝ ձեռքի տակ եղածն օգտագործելով

Լուսանկարում տիֆից և տարաբնույթ այլ հիվանդություններից մեռած վանեցի բռնագաղթյալների դիակներն են Մայր Աթոռի մերձակա անտառում: Լուսանկարն արվել է 1915 թ. ամռանը: Գաղթականների կուտակումներ ամառային կիզիչ արևի տակ, սննդի պակաս և մոլեգնող համաճարակ… Հայերի հարյուրավոր դիակներ հողին հանձնվեցին Մայր Աթոռի հարակից տարածքներում, որտեղ մինչ օրս ի հայտ են գալիս զանգվածային թաղումների վկայություններ:

Լուսանկարում Օսմանյան կայսրության տարածքում Առաջին աշխարհամարտի տարիներին ծառայություն անցկացրած գերմանացի զինվորականներ են, ովքեր լուսանկարվել են Հեքիմխանի մոտ գազանաբար սպանված հայերի ոսկորների հետ: Հայտնի է նաև լուսանկարն անելու օրը` 1918 թվականի նոյեմբերի 18:

Լուսանկարի նեգատիվը գերմանացի զինվորականները տվել էին հայազգի լուսանկարիչ Ցոլակ Դիլդիլյանին` երևակելու համար:

Երևանի փողոցներից որբանոց տարված հայ որբերը՝ լուսանկարված 1917 թվականին: Նրանց արտաքինից կարելի է պատկերացում կազմել, թե ինչպիսի ֆիզիկական ու հոգեկան տառապանքների ու զրկանքների է ենթարկվել մանկություն չունեցած հայորդիների այս սերունդը…